Zachowek to instytucja prawa spadkowego, której celem jest ochrona najbliższej rodziny spadkodawcy przed całkowitym pozbawieniem korzyści majątkowych w wyniku rozrządzenia testamentowego. Mimo że spadkodawca ma możliwość dowolnego rozporządzania swoim majątkiem w testamencie, przepisy Kodeksu cywilnego przewidują środki ochrony interesów osób najbliższych poprzez prawo do zachowku. Często zdarza się, że członkowie rodziny zostają pominięci w testamencie – w takiej sytuacji uzyskają oni rekompensatę pieniężną właśnie w formie zachowku.
W niniejszym artykule przedstawiono, komu przysługuje zachowek, w jakich okolicznościach można się o niego ubiegać mimo istnienia testamentu, jak ustala się jego wysokość oraz jak wygląda procedura dochodzenia świadczenia przed sądem. Opisano również możliwe następstwa prawne pominięcia w testamencie i metody rozwiązywania związanych z tym sporów.
Kto ma prawo do zachowku?
Prawo do zachowku przysługuje ściśle określonej grupie osób. Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego są to zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy – o ile należyliby do kręgu spadkobierców ustawowych w sytuacji, gdyby testament nie został sporządzony. W praktyce oznacza to, że jeżeli dana osoba zostałaby powołana do spadku na podstawie przepisów ustawowych, a nie została ujęta w testamencie, może dochodzić zachowku.
Warto zaznaczyć, że prawo do zachowku nie przysługuje osobom, które zostały przez spadkodawcę wydziedziczone skutecznie, tj. zgodnie z przesłankami określonymi w przepisach prawa. Ponadto osoby, które odrzuciły spadek bądź zostały uznane za niegodne dziedziczenia, również nie są uprawnione do zachowku.
Sytuacje, w których zachowek przysługuje pomimo testamentu
Zachowek staje się szczególnie istotny w sytuacjach, gdy spadkodawca sporządził testament, w którym w całości pominął osoby z kręgu bliskich uprawnionych do spadku ustawowego. Testament może bowiem przekazywać cały majątek osobom spoza rodziny, organizacjom czy przyjaciołom, jednocześnie pomijając dzieci, małżonka bądź rodziców. Wówczas pokrzywdzeni mogą dochodzić równowartości należnej im części spadku w formie pieniężnej.
Istnieją również przypadki, w których uprawnieni do zachowku zostali uwzględnieni w testamencie, ale tylko w symboliczny sposób – otrzymując mienie znacznie mniejsze niż ich ustawowy udział w spadku. W takiej sytuacji również przysługuje im roszczenie o uzupełnienie zachowku. Świadczenie to może być kierowane przeciwko spadkobiercom testamentowym lub osobom obdarowanym za życia spadkodawcy darowiznami doliczanymi do masy spadkowej.
Jak obliczyć wysokość zachowku?
Wysokość zachowku ustala się w odniesieniu do tzw. substratu zachowku, który stanowi czystą wartość spadku (aktywa pomniejszone o pasywa) powiększoną o darowizny uczynione przez spadkodawcę za jego życia. Zasadniczo dzieci, małżonek oraz rodzice spadkodawcy mają prawo do połowy wartości udziału spadkowego, który przypadłby im przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli jednak są trwale niezdolni do pracy albo są małoletni – przysługuje im dwie trzecie tego udziału.
Obliczenia dokonuje się według stawek obowiązujących w chwili otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy). Przy ustalaniu substratu zachowku uwzględnia się wartość nieruchomości, ruchomości, lokat bankowych, akcji, udziałów w spółkach, a także darowizn dokonanych przez spadkodawcę, z pewnymi wyjątkami. Od ustalonej wartości zachowku odejmuje się to, co osoba uprawniona otrzymała ze spadku lub w wyniku darowizn.
Procedura dochodzenia zachowku przed sądem
Pierwszym krokiem w dochodzeniu zachowku jest zwykle próba polubownego załatwienia sprawy poprzez wezwanie do zapłaty skierowane do spadkobiercy lub obdarowanego. Jeśli wezwanie nie skutkuje, konieczne może być złożenie pozwu do sądu cywilnego o zapłatę kwoty odpowiadającej należnemu zachowkowi. Sprawa o zachowek należy do właściwości sądu rejonowego miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy.
W postępowaniu sądowym kluczowe znaczenie mają dowody wykazujące wartość spadku, zakres dziedziczenia oraz ewentualne darowizny doliczane do masy spadkowej. Sąd dokonuje szczegółowej analizy majątku spadkowego i ocenia zasadność żądania zachowku. W przypadku wygranej powództwa, sąd zasądza określoną kwotę wraz z odsetkami ustawowymi od dnia wymagalności roszczenia.
Możliwe skutki pominięcia w testamencie i sposoby rozwiązania sporu
Pominięcie osoby uprawnionej do zachowku w testamencie może prowadzić do długotrwałych i kosztownych sporów sądowych. W praktyce często dochodzi do konfliktów rodzinnych, szczególnie gdy majątek spadkowy ma znaczną wartość lub gdy spadkodawca dokonał wcześniejszych darowizn jednej ze stron z pominięciem innych. Procesy sądowe w takich sprawach bywają złożone i wymagają dokładnego udokumentowania wszystkich istotnych okoliczności.
Spory o zachowek mogą być rozwiązane także w drodze mediacji sądowej lub pozasądowej. Ugoda zawarta przed mediatorem, po jej zatwierdzeniu przez sąd, ma taką samą moc jak wyrok sądowy. Alternatywą jest także zawarcie porozumienia pomiędzy stronami bez angażowania wymiaru sprawiedliwości. Taki sposób rozwiązywania sporu może pozwolić uniknąć eskalacji konfliktu oraz obniżyć koszty postępowania.
Artykuł powstał przy współpracy z prawnik-bydgoszcz.pl.
